رفتارهای غیر بهداشتی و اهدای خون
همه انسانها در طول زندگی از طریق عوامل محیطی پیرامون خویش و همچنین با انجام برخی رفتارها ممکن است در معرض ابتلا به آلودگی های مختلف میکربی قرار گیرند . تماس مستقیم و یا غیر مستقیم( مثلا از طریق وسایل تیز و برنده ) با ترشحات بدن و بویژه خون فرد آلوده به یک میکرب ، از عوامل مهم انتقال آلودگی های میکربی در بین انسانها به شمار می رود . مهمترین راه سرایت برخی ویروسها از جمله ویروسهای هپاتیت بی و سی و ویروس مولد ایدز از طریق تماسهای خونی است . برخی افراد مبتلا به آلودگیهای مختلف میکربی و بخصوص ویروسی از آلودگی خویش مطلع نبوده و علائم بیماری مربوط را نیز ندارند که اصطلاحا این افراد ناقل میکروب هستند .
وجود عفونت پنهان در افراد ناقل میکرب ، علاوه بر آنکه منجر به تاخیر در شناسایی و اقدامات درمانی و یا پیگیرانه در فرد میشود ، خطر بالقوه ای برای انتشار آلودگی و انتقال میکرب به دیگران به شمار می آید . ناقلین میکرب معمولا بطور تصادفی در بررسی های آزمایشگاهی مختلف مشخص میشوند . در انتقال خون برای تهیه فراورده های سالم خونی ، بر روی همه خونهای اهدایی آزمایشات مهم و شایع ویروسهایی که از طریق خون منتقل میگردند با دقت و منطبق بر استانداردهای بین المللی انجام میگردد . با مشخص شدن خون آلوده ، ضمن معدوم سازی کنترل شده آنها ، افراد ناقل شناسایی شده نیز برای همیشه از اهدای خون معاف و همراه با خانواده خویش تحت مشاوره های پزشکی قرار میگیرند . این مشاوره مهم برای حفظ سلامت سیستم اهدای خون و تولید فراورده های سالم خونی ، کنترل آلودگی در خانواده و همچنین با توصیه های ارائه شده برای جلوگیری از گسترش آن در جامعه دارای اهمیت بسیاری است که از سوی مجموعه انتقال خون به افراد مورد نظر ارائه میگردد .
از روشهای مهم کشف آلودگی احتمالی ، بررسی و شناسایی انجام اخیر رفتارهایی در افراد است که میتوانند منجر به انتقال آلودگیهای مختلف میکربی شوند . این رفتارها را اصطلاحا رفتارهای پرخطر و غیر بهداشتی مینامند .
مبادرت به رفتارهای غیر بهداشتی با خطر فزاینده سرایت میکربها به بدن همراه بوده که ممکن است موجب بیماری فرد و یا ناقل شدن وی به میکرب گردند. در مجموعه انتقال خون برای تهیه خون سالم ، بررسی سلامت داوطلبان اهدای خون و همچنین تامین سلامت گیرندگان فراورده های خونی ، فرایندهای مهمی طراحی و اجرا میشوند . یکی از مراحل مهم اهدای خون ، مصاحبه و معاینه پزشکی داوطلبان اهدای خون است که در آن ضمن ارزیابیهای های مختلف پزشکی ، به منظور کشف آلودگیهای احتمالی افراد به میکربها و بخصوص ویروسهای مورد نظر، احتمال انجام اخیر رفتارهای غیر بهداشتی نیز با دقت مورد سوال و کنکاش قرار میگیرد . پاسخ صادقانه داوطلبان اهدای خون به سوالات پزشکی در این مرحله ، نقش مهمی در تامین سلامت سیستم اهدای خون و تهیه فراورده های سالم خونی داشته و از وظایف و مسئولیتهای انکار ناپذیر و اخلاقی همه داوطلبان میباشد بخصوص آنکه این مشارکت صادقانه ممکن است منجر به راهنماییهای مهم پزشک به افراد برای ارزیابی وضعیت سلامت خود آنان نیز گردد که غفلت از آنها ممکن است ضایعات جبران ناپذیری برای فرد ، خانواده و اطرافیان وی بهمراه داشته باشد .
در انتقال خون با کشف اقدام اخیر به رفتارهای غیر بهداشتی ، داوطلبان مورد نظر توسط پزشک از اهدای خون معاف شده و به آنان مشاوره لازم ارائه خواهد شد . معافیت از اهدای خون بدلیل انجام رفتارهای پر خطر اغلب بطور موقت و به مدت یکسال از انجام رفتار غیر بهداشتی مربوط اعمال میگردد . دلیل اعمال معافیت موقت از اهدای خون متعاقب انجام رفتارهای غیر بهداشتی آن است که در صورت احتمال آلودگی فرد مورد نظر، مدت زمانی طول خواهد کشید تا شناسایی میکرب ( ویروس ) با روشهای آزمایشگاهی میسر گردد . این مدت زمان از ورود میکرب به بدن تا شناسایی آزمایشگاهی آن ، مرحله پنجره آلودگی نامیده میشود . مرحله پنجره به دلایل گوناگون برای میکرب های مختلف مدت زمان متفاوتی است ولی برای اغلب میکروبها حداکثر تا یکسال خواهد بود و لذا اهمیت دارد تا افرادیکه اخیرا مبادرت به رفتارهای غیر بهداشتی نموده اند مدت انجام آن را نیز برای تخمین زمان ارزیابی دقیق آزمایشگاهی خویش اعلام نمایند .برای حفظ و ارتقا سلامت همه اقشار جامعه که میتوانند داوطلبان بالقوه اهدای خون نیز باشند ، اطلاع از انواع مختلف رفتارهای غیر بهداشتی و لزوم پرهیز از آنها ضروری است . هر رفتاری که در آن ترشحات آلوده کننده بدن و بویژه خون فرد مبتلا بطور مستقیم و یا غیر مستقیم با خون ، پوست آسیب دیده و یا مخاط بخصوص مخاط چشم ، دهان و دستگاه تناسلی فرد سالم مواجه شود ، رفتاری پرخطر و غیر بهداشتی محسوب میگردد . از مهمترین و شایعترین رفتارهای غیر بهداشتی میتوان به خالکوبی و تاتو با سوزن و یا انجام اقداماتی برای محو آنها از پوست بدن - روابط جنسی نامطمئن و بی بندو بار - اعتیاد به مواد مخدر و بویژه اعتیاد تزریقی - اقدامات پزشکی و دندانپزشکی توسط افراد غیر مجاز و یا در مراکزی که مجوز مربوطه را از مراجع قانونی برای احراز صلاحیت افراد ، اماکن و روشهای مورد نظر ندارند– مراجعه به آرایشگاههای نامطمئن و دوره گرد – حجامت - تماس بی ملاحظه با افراد آلوده و یا بیمار و همچنین هر اقدام غیر بهداشتی که منجر به آسیب پوست و یا مخاط فرد گردد اشاره نمود .
تماس بی ملاحظه با افراد آلوده و یا بیمار نه تنها به هیچ وجه نشانگر علاقه و شجاعت در اطرافیان و ایجاد دلگرمی و امید در بیمار نیست بلکه فقط منجر به سرایت و گسترش آلودگی شده که برای خانواده و جامعه رنج ، آسیب ، ضرر و فرسایش مضاعف خواهد بود . لازم است در تماس و مواجهه با فرد بیمار و یا مشخصا آلوده ، ملاحظات بهداشتی رعایت شود . باید استفاده مشترک از وسایل شخصی بویژه وسایل تیز و برنده مانند چاقو ، قیچی ، تیغ ، ناخن گیر ، مسواک ، ماشین اصلاح ، برس های زبر ، سوزن ، سرنگ و.. صورت نگیرد . باید از مواجهه مستقیم با ترشحات خونی فرد بیمار و یا آلوده مانند پانسمان بدون احتیاط جراحات وی پرهیز کرد و در تمیز کردن سطوح آغشته به خون وی از دستکش و محلول های ضد عفونی مناسب ( یک قسمت وایتکس با ده قسمت آب ) استفاده نمود . تماس جلدی و یا مخاطی با خون ، ترشحات خونی و زخم های فرد آلوده و نیز پاشیده شدن خون فرد بیمار به مخاط چشم و دهان و همچنین فرو رفتن سوزن و یا وسایل برنده آغشته به ترشحات خونی فرد آلوده به بدن از رفتارهای غیر بهداشتی محسوب میگردند . در مواردی ممکن است تماس جنسی با افراد بیمار و یا آلوده محدود شده و یا طی آن استفاده از وسایل حفاظتی تاکید گردد . در صورتیکه قصد اهدای خون داشته و در خانواده و یا محیط کار ، با فردی که ناقل و یا مبتلا به بیماری است مواجه هستید لازم است حتما این موضوع جهت بررسی های ضروری به پزشک انتقال خون اطلاع داده شود .
تماس جنسی ایمن و سالم تماسی است که در چهارچوب خانواده صورت گیرد و هیچکدام از زوجین دارای شرکای جنسی دیگر نبوده و همچنین هیچکدام از زوجین مبتلا به بیماری و ناقل میکرب از جمله ویروس ایدز و هپاتیت نباشد . غیر از مورد یاد شده هر تماس جنسی دیگر بصورت دهانی ، مقعدی و مهبلی حتی با استفاده از وسایل حفاظتی ، در انتقال خون پر خطر ، نامطمئن و غیر ایمن محسوب میگردد و با خطر جدی انتقال بیماریهای مختلف بویژه بیماریهای مقاربتی ، ایدز و هپاتیت ویروسی و ...همراه است . از جمله تماسهای جنسی پرخطر میتوان به تماس جنسی با فرد ناقل و یا مبتلا به هپاتیت و ایدز و یا بیماریهای مقاربتی ، تماس جنسی با فردیکه با فرد ناقل و یا مبتلا به ایدز تماس جنسی داشته است ، تماس جنسی با فردیکه اعتیاد تزریقی دارد ، تماس جنسی با افرادیکه در ازای تماس جنسی پول و یا مواد مخدر و ... دریافت مینمایند و همچنین تماس جنسی با افرادیکه به ازای تماس جنسی پول پرداخت مینمایند اشاره نمود . تماس جنسی با افرادیکه از فاکتورهای انعقادی تغلیظ شده استفاده مینمایند موجب معافیت موقت از اهدای خون خواهد شد . افرادیکه به دلیل اهداف اقتصادی تماس جنسی دارند و به ازای تماس جنسی پول دریافت مینمایند برای همیشه از اهدای خون معاف میگردند . مردان هم جنس باز برای همیشه از اهدای خون معاف هستند . تماس جنسی بانوان با مردان هم جنس باز، پر خطر و منجر به معافیت موقت آنان از اهدای خون خواهد شد . ترشحات جنسی افراد ناقل ویروسهایی چون ایدز و هپاتیت ، در صورت تماس با پوست آسیب دیده و مخاط افراد سالم منجر به سرایت آلودگی به آنان میشود. بعنوان یک توصیه بهداشتی لازم است تماسهای جنسی در هنگامیکه یکی از طرفین دارای زخم و آسیب در دستگاه تناسلی است و یا در بانوان هنگام عادات خونروی ماهانه محدود گردد .
اعتیاد به مواد مخدر اثرات مخربی بر جسم ، روح ، فرهنگ ، اعتقادات و بسیاری جنبه های مادی و غیر مادی فرد معتاد ، اطرافیان وی و جامعه دارد . روشهای مختلف اعتیاد به انواع مواد مخدر و بخصوص اعتیاد تزریقی از مخاطره آمیزترین رفتارهایی است که منجر به بروز و گسترش سریع آلودگیهای مختلف میکربی بویژه ویروسهایی چون ایدز و هپاتیت در جامعه میگردد .هر فرد با تزریق حتی یکبار مواد مخدر و نیز هر فرد معتاد به مواد مخدر تزریقی برای همیشه از اهدای خون معاف است و تماس نزدیک با وی بخصوص تماسهای جنسی منجر به معافیت موقت از اهدای خون خواهد شد .
بر خلاف برخی تصورات که آگاهانه و یا نا آگاهانه به آنها دامن زده شده است ، اهدای خون با حجامت تقابل ندارد . اهدای خون با حجامت معادل نیست وبا هم تفاوت دارند . مجموعه عام المنفعه انتقال خون با توجه به جایگاه و شرح وظایف خویش همواره از اظهار نظر در خصوص علل ، شیوه ها و نتایج اقدام به حجامت خودداری نموده و تاکید دارد که اگر چالش و یا تردیدی در اعتبار نظرات منتشره در باره حجامت وجود دارد باید بطور شفاف در گفتمان حرفه ای بین مسئولان متولی بهداشت و درمان ، اساتید دانشگاه و صاحب نظران آگاه بحث و تبادل نظر شده و نتایج آن به اطلاع عموم و اهل فن رسانده شود .حجامت در طب سنتی ، جایگاه ویژه ای داشته است . حجامت میتواند یک روش تهاجمی باشد که مستقیما با خون و بافتهای زنده در ارتباط بوده و لذا در طی آن با کمترین بی احتیاطی در آماده سازی مکان ، وسایل و انجام فرایند مربوطه ، احتمال انتقال آلودگیهای مختلف میکروبی به فرد وجود دارد . با توجه به گسترش فزاینده مراکز انجام حجامت ، دخالت افراد غیر مسئول در انجام این فرایند و بخصوص عدم اعمال نظارت مستمرو موثر مسئولان درمانی و بهداشتی بر فعالیت این مراکز ، حجامت یکی از رفتارهای پرخطر و غیر بهداشتی تلقی می گردد . مراکز انجام حجامت الزاما دارای مجوز فعالیت از مراجع قانونی ذی صلاح نیستند و لذا همه مراکز حجامت قابل شناسایی و کنترل نخواهند بود . در چنین شرایطی منطقی است و سازمان انتقال خون نیز در راستای تعهدات خویش موظف است که برای حفظ و ارتقا سلامت محصولات خونی و جامعه ، انجام حجامت را بطور کلی یک رفتار مخاطره آمیز محسوب نموده و برابر مقررات فنی سازمان ، آن را از مصادیق معافیت موقت از اهدای خون لحاظ نماید . قابل تصور و انتظار است که برخی از مراکز انجام حجامت ، اصول بهداشتی را رعایت می نمایند اما اظهار نظرها و شواهد غیر رسمی نمیتواند ملاک تشخیص آن مراکز قرار گیرند و لذا همه مراکز انجام حجامت شامل این رویکرد بازدارنده خواهند شد . بدیهی است در چنین شرایطی ، سازمان انتقال خون بعنوان تنها متولی تهیه خون سالم ، با حذف شدن موقت تعدادی از اهداکنندگانیکه اخیرا اقدام به حجامت نموده اند ، بیشترین نقصان را متحمل گردیده ولی سلامت محصولات خونی و جامعه اولویتی است که باید تحت هر شرایطی مد نظر قرار گیرد . مراکز انتقال خون فقط به همه افرادیکه مایل به اهدای خون هستند تاکید مینماید تا حجامت ننمایند و اگر اقدام به حجامت نمودند ، تا یکسال از آخرین حجامت ، جهت اهدای خون مراجعه ننموده و خون اهدا نکنند .
اقدامات پزشکی و دندانپزشکی غیر مجاز از رفتارهای پر خطر مهمی است که همواره سلامت جسمی و روانی بیماران و جامعه را تهدید مینماید . مبادرت نا آگاهانه و یا سهل انگارانه به این اعمال ، علاوه بر عوارض ناشی از درمانهای غیر اصولی ، عدم پاسخ مناسب درمانی و تاخیر در درمان ، موجب بروز و گسترش آلودگی های مختلف میکربی خطرناک در افراد و جامعه میگردد . اقداماتی مانند طب سوزنی - سوراخ کردن گوش و یا هر قسمت دیگر از بدن - تزریقات عضلانی و بخصوص وریدی ، نیشتر زدن ، پانسمان و ترمیم زخمها و سوختگی های وسیع - اعمال جراحی سرپایی چون بخیه ، برداشتن خال و زگیل و میخچه و توده های چربی - کشیدن ناخن و دندان - ختنه – اقدامات مامایی و زایمانهای خانگی و همچنین تزریق بوتاکس و اقدامات زیبایی تهاجمی از نمونه های متداول این طبابت سودجویانه و پر مخاطره توسط افراد غیر مسئول و غیر متخصص است .
خالکوبی علائم ، نقوش و جملات در قسمتهای مختلف بدن ، با انگیزه های گوناگون از جمله قدرت نمایی ، ابراز علاقه به دلبستگی ها ، نشانه گذاری و یا زیبایی صورت می گرفته و می گیرد . امروزه با انجام فزاینده انجام اعمال خالکوبی و تاتو بویژه در بانوان و جوانان مواجه هستیم . از آنجا که در انجام خالکوبی و تاتو از سوزن استفاده شده و بر افراد ، مراکز و روش صحیح و بهداشتی انجام آن نظارتی نیست ، این اقدامات تهاجمی که با آسیب به پوست و مخاط همراه میباشند میتوانند منجر به انتقال آلودگی در افراد شده و پرهیز از این اقدامات غیر بهداشتی یک تاکید مسئولانه است .
استفاده مشترک از وسایل تیز و برنده از راههای مهم انتقال آلودگی هاست و از این روست که اگر در در هر آرایشگاه ، نکات بهداشتی رعایت نشود و بخصوص از وسایل آرایش مانند برس های زبر ، قیچی و ماشین اصلاح ، بدون ضد عفونی کردن و بطور مشترک استفاده شود ، احتمال سرایت میکرب ها و بیماریهای مختلف از این راه وجود خواهد داشت . توصیه ارجح آن است که وسایل آرایش هر فرد ، مختص خود او بوده و در صورتیکه چنین امکانی وجود نداشته باشد ، باید در هر بار مراجعه به هر آرایشگاه از رعایت اصول بهداشتی اطمینان حاصل نمود . باید دقت کرد تا بویژه از یک تیغ ، حتی اگر به ظاهر ضد عفونی شده است بطور مشترک استفاده نشود . باید از مراجعه به آرایشگرهای دوره گرد که امکان رعایت اصول بهداشتی را ندارند به شدت اجتناب نمود .
با توجه به مطالب فوق ، پرهیز از رفتارهای غیر بهداشتی و پرخطر ، موجب حفظ و ارتقای سلامت فردی ، خانوادگی و جامعه میگردد . لازم است با شناخت این رفتارها از انجام آنها اکیدا پرهیز نموده و به دیگران نیز این توصیه مهم را تاکید کرد. پرهیز از رفتارهای پر خطر برای داوطلبان اهدای خون یک وظیفه مسئولانه و اخلاقی هم به شمار میرود چرا که ورود افراد پرخطر به سیستم اهدای خون ، موجب گسترش مضاعف بیماریها در جامعه خواهد شد و از این روست که در مجموعه انتقال خون همواره بصورت پویا و با دقت ، به شناسایی و برخورد بازدارنده با رفتارهای غیر بهداشتی و افراد پرخطر اهتمام شده و میشود . جامعه سالم با خون سالم تحقق یافته و خون سالم از جامعه سالم حاصل می آید . فقط اهدای خون سالم موجب اهدای زندگی به بیماران نیازمند است . با پرهیز از رفتارهای غیر بهداشتی در سلامت فردی و با اهدای خون سالم در سلامت جامعه ، مسئولانه نقش موثر و شایسته خویش را ایفا نماییم .
نویسنده : دکتر علی حسنی - مسئول روابط عمومی اداره کل انتقال خون خراسان رضوی
